Μνημεία Ιστορικού Κέντρου Χαλκίδας (Οικία Βαΐλου)

Στο ιστορικό κέντρο της Χαλκίδας, απέναντι ακριβώς από την εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, δεσπόζει η Οικία του Βαΐλου, του Ενετού διοικητή της πόλης την περίοδο της λατινοκρατίας.

Το μνημείο που βρίσκεται επί της οδού Σταμάτη 18, ακριβώς απέναντι από τη βασιλική της Αγίας Παρασκευής στη Χαλκίδα, έχει καθιερωθεί στη συλλογική μνήμη ως σπίτι του Βαΐλου, η έδρα δηλαδή του Βενετού διοικητή του Negroponte (Xαλκίδα). Χτίστηκε ως δημόσιο κτήριο στο α΄ μισό του 14ου αι., όταν το Negroponte ήταν υπό βενετική και λομβαρδική διοίκηση. Στη σημερινή του μορφή διατηρεί στοιχεία από τρεις βασικές οικοδομικές φάσεις. Στην περίοδο της βενετικής κυριαρχίας ανάγεται η διώροφη νότια πτέρυγα, που συνιστά μέρος μόνο του αρχικού συγκροτήματος. Σε επαφή με αυτήν, η βόρεια πτέρυγα ανήκει στην ύστερη οθωμανική περίοδο, κατά την οποία το κτίριο έλαβε την μορφή αρχοντικής οθωμανικής κατοικίας ενώ στις τελευταίες δεκαετές του 19^ου αι. το κτίριο απέκτησε νεοκλασικά χαρακτηριστικά, με μετασκευές στην πρόσοψη και την εσωτερική διαρρύθμιση.

Στο ισόγειο της βενετικής (νότιας) πτέρυγας βρίσκεται η λότζια (loggia), αρχιτεκτονικό στοιχείο που επιβεβαιώνει τον σημαίνοντα δημόσιο χαρακτήρα του κτηρίου. Στην αρχική της φάση, επρόκειτο για μία ημιυπαίθρια στοά, της οποίας η εξωτερική πλευρά διαμορφωνόταν από τοξοστοιχία με οξυκόρυφα τόξα, που εδραζόταν σε αρράβδωτους κίονες με κιονόκρανα κορινθιακού ρυθμού σε δεύτερη χρήση. Άλλα στοιχεία που παραπέμπουν στον δημόσιο χαρακτήρα του κτηρίου είναι τα μεγάλα παράθυρα προς τον εξωτερικό, δημόσιο χώρο και η ενιαία αίθουσα του ορόφου. Η αρχική κάτοψη και το μέγεθος του συγκροτήματος δεν μας είναι πλήρως γνωστά, είναι, ωστόσο, φανερό ότι το κτήριο συνεχιζόταν προς τα δυτικά και τα βόρεια με κάτοψη τουλάχιστον σχήματος Γ ή ακόμα και Π, αποτελώντας τμήμα της αρχιτεκτονικής διαμόρφωσης της δημόσιας πλατείας. Σε αυτό συνηγορεί και το γεγονός ότι η τοξοστοιχία της λότζιας είναι συνευθειακή με την τοξοστοιχία του κεντρικού κλίτους της Αγίας Παρασκευής (τότε καθολικό του Τάγματος των Δομινικανών, αφιερωμένο στην Παρθένο Μαρία και τον Άγιο Δομίνικο). Αν και έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες σχετικά με τη χρήση του ως διοικητηρίου των Βενετών, παλατιού του βενετού Βαΐλου ή ως ακόμα και ως μεγάρου του Λατίνου Πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης, που εγκαταστάθηκε στη Χαλκίδα μετά το 1261, δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία για την ακριβή ταύτισή του. Σε κάθε περίπτωση, η τυπολογία του παραπέμπει σε αντίστοιχα παραδείγματα ιταλικών πόλεων του ύστερου Μεσαίωνα και της Αναγέννησης.

Η χρήση του κτηρίου φαίνεται πως συνεχίστηκε και μετά την άλωση της πόλης από τους Οθωμανούς (1470). Με την βενετική πολιορκία του 1688 έχει συνδεθεί ένα στρώμα καταστροφής που εντοπίστηκε στο ισόγειο της νότιας πτέρυγας. Μάλιστα, κάτω από αυτό είχε αποκρυφθεί σε λάκκο, πιθανότατα λόγω της επικείμενης πολιορκίας, ένας θησαυρός μεταλλικών σκευών, χρονολογούμενων μεταξύ 15ου και 17ου αι. Αξίζει να αναφερθεί ότι σε επιγραφή που εντοπίστηκε σε ένα εκ των σκευών αναφέρεται το όνομα του ιδιοκτήτη τους, Μαχμούτ Αγά.

Πάντως, δεν υπάρχουν στοιχεία για μια δεύτερη οικοδομική φάση του κτιρίου πριν από τα τέλη του 18ου αι. Τότε φαίνεται ότι πραγματοποιήθηκε μια ριζική μετασκευή του, με την ενσωμάτωση της νότιας πτέρυγας του βενετικού συγκροτήματος σε ένα νέο κτήριο με την μορφή αστικής οθωμανικής οικίας. Η νέα πτέρυγα κτίσθηκε ως διώροφη επέκταση στα βόρεια της λότζιας, καταλαμβάνοντας τον πρότερο δημόσιο χώρο, με είσοδο στα ανατολικά, προς την πλατεία της Αγίας Παρασκευής (τότε τζαμί του Μωάμεθ Β΄). Το ισόγειο λειτουργούσε ως ένας εν μέρει ημιυπαίθριος, βοηθητικός χώρος, ανοικτός προς την εσωτερική αυλή στα δυτικά, που καταλάμβανε τώρα τη θέση της δυτικής βενετικής πτέρυγας. Προς την αυλή διαμορφώθηκε μία νέα τοξοστοιχία, μιμούμενη τα γοτθικά τόξα της λότζιας. Ολόκληρος ο όροφος μετατράπηκε σε κατοικία πέντε δωματίων, με σαχνισί (κλειστό εξώστη οθωμανικού τύπου) προς την αυλή και ένα δεύτερο, μη σωζόμενο πλέον, προς την πλατεία. Άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία οθωμανικής αρχιτεκτονικής που αναγνωρίζονται ακόμα στο μνημείο είναι ο ημιυπαίθριος χώρος (χαγιάτι) σε επαφή με το σαχνισί προς την αυλή και η δόμηση με ξυλόπηκτη τοιχοποιία.

Μετά την ενσωμάτωση της Εύβοιας στο Ελληνικό κράτος, σύμφωνα και με αναφορές ξένων περιηγητών του α΄ μισού του 19ου αι., το κτήριο φαίνεται να στέγαζε κληρικούς σχετιζόμενους με τον απέναντι ναό, που λειτουργούσε πλέον ως ορθόδοξη εκκλησία. Μία φάση ριζικής επισκευής της βόρειας πτέρυγας πραγματοποιήθηκε μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1853, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της δενδροχρονολόγησης των ξύλινων στοιχείων. Οι μορφολογικές παρεμβάσεις που μετέτρεψαν την οθωμανική αρχοντική οικία σε μεσοαστική νεοκλασική κατοικία χρονολογούνται αδρά στις τελευταίας δεκαετίες του 19ου αι. Οι αλλαγές εντοπίζονται στην εσωτερική διαρρύθμιση και στην πρόσοψη, όπως η μετατροπή του σαχνισιού σε μπαλκόνι, η διάνοιξη μεγάλων παραθύρων, συμμετρικά διαταγμένων, και η προσθήκη χαρακτηριστικών νεοκλασικών διακοσμητικών στοιχείων. Ωστόσο, ήδη στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αι. η γειτονιά άλλαξε όψη, με την σταδιακή κατεδάφιση όλων των κατοικιών του οικοδομικού τετραγώνου, πλην του κτιρίου Βαΐλου, υπέρ της κατασκευής και επέκτασης των βιομηχανικών εγκαταστάσεων του αλευρόμυλου «Δήμητρα» και μετέπειτα του Α.Σ.Α.Χ.  (Αναγκαστικός Συνεταιρισμός Αμπελοκτημόνων Χαλκίδας). Την εποχή αυτή το κτήριο δέχτηκε τις τελευταίες προσθήκες (βοηθητικοί χώροι). Συνέχισε να κατοικείται ως το 1969, οπότε και περιήλθε στην ιδιοκτησία της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας.

Οι τελευταίες εργασίες συνολικής αποκατάστασης του μνημείου (2010-2015), που προσέφεραν νέα στοιχεία για την ανασύνθεση της ιστορίας του, πραγματοποιήθηκαν με άξονα τον σεβασμό και την ανάδειξη όλων των χρονολογικών του φάσεων, με την χρήση παραδοσιακών τεχνικών για τις ανακατασκευές ή συμπληρώσεις των τοίχων και των ξύλινων κατασκευών.

Σήμερα το κτήριο Βαΐλου, σπάνιο μνημείο δυτικής κοσμικής αρχιτεκτονικής και παλίμψηστο τριών ιστορικών περιόδων, είναι επισκέψιμο με εξαιρετικά πλούσιο εποπτικό υλικό. Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Εύβοιας, συχνά σε συνεργασία και με διάφορους πολιτιστικούς φορείς, διοργανώνει κατά καιρούς στους χώρους του πολιτιστικές εκδηλώσεις και εκπαιδευτικές δράσεις.