Οθωμανικό Τέμενος Εμίρ Ζαδέ

Το Εμίρ Ζαδέ, το μοναδικό διατηρούμενο οθωμανικό τέμενος στη Χαλκίδα, δεσπόζει στη σημερινή πλατεία Πεσόντων Οπλιτών, στο άλλοτε τειχισμένο τμήμα της μεσαιωνικής πόλης, γνωστό ως Κάστρο.

Το τέμενος κατασκευάστηκε στους πρώτους χρόνους της οθωμανικής κατάκτησης της Εύβοιας, περί τα τέλη του 15ου αι., πιθανώς στη θέση προϋπάρχοντος χριστιανικού ναού. Ονομαστική αναφορά σε αυτό γίνεται στο έργο του Οθωμανού περιηγητή του 17ου αι. Εβλιά Τσελεμπή, ανάμεσα στα έντεκα συνολικά αναφερόμενα μικρά και μεγάλα τζαμιά εντός των τειχών της πόλης. Η ονομασία του προέρχεται από τις λέξεις εμίρ (εμίρης) και ζαδέ (γιος), δηλαδή το τέμενος του γιου του εμίρη.

Ανήκει στον απλό αρχιτεκτονικό τύπο του μονότρουλου τεμένους, όπως τα περισσότερα στον ελλαδικό και ευρύτερο βαλκανικό χώρο, και, παρότι δεν σώζονται πλέον το προστώο και ο μιναρές, διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση. Επί του μνημείου διατηρούνται τέσσερις επιγραφές, σε μία από τις οποίες αναγράφεται η χρονολογία 1742/43, που είναι πιθανό να σχετίζεται με κάποια ανακαίνιση του τεμένους.

Στον περιβάλλοντα χώρο του βρίσκεται η μαρμάρινη κρήνη του Χαλίλ, διακοσμημένη με περίτεχνα ανάγλυφα αραβικής τεχνοτροπίας, που φέρει δύο επιγραφές. Στην αρχαιότερη εξ αυτών σημειώνεται το όνομα του Καπουδάν Χαλίλ Πασά, αρχηγού του Οθωμανικού στόλου κατά το διάστημα 1610-1623, σε σχέση με τα υδροδοτικά έργα της πόλης. Την πληροφορία ότι ο Χαλίλ Πασάς κατασκεύασε το υδραγωγείο δίνει και πάλι ο Τσελεμπή, που περιγράφει γλαφυρά το υδραγωγείο, αλλά και τις κρήνες του κάστρου και του προαστίου.

Με την κρήνη και το υδραγωγείο πιθανότατα συνδεόταν η μεγάλη υπόγεια δεξαμενή υδάτων (κινστέρνα) που βρίσκεται κάτω από την πλατεία Πεσόντων Οπλιτών, αν και δεν έχει χρονολογηθεί με ακρίβεια. Αποτελείται από τρεις θολωτούς χώρους, διαστάσεων 12μ.x3μ., συνδεόμενους με τοξοστοιχίες που στηρίζουν την οροφή.

Μετά την αποχώρηση των Οθωμανών και την ενσωμάτωση της Εύβοιας στο Eλληνικό κράτος, το κτίριο του τεμένους είχε κατά καιρούς διάφορες χρήσεις όπως στρατώνας και πυριτιδαποθήκη του στρατού, ενώ το 1937 κηρύχθηκε ιστορικό διατηρητέο μνημείο, μαζί με την παρακείμενη κρήνη (Φ.Ε.Κ. 401/Α/14-10-1937). Το μνημείο επί σειρά ετών λειτούργησε ως χώρος φύλαξης γλυπτών από την βυζαντινή και μεταβυζαντινή Εύβοια και κατά καιρούς ήταν επισκέψιμο, φιλοξενώντας διάφορες πολιτιστικές δράσεις.

Οι τελευταίες εργασίες συντήρησης του μνημείου πραγματοποιήθηκαν το διάστημα 2013-2014 από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Eύβοιας (πρώην 23η ΕΒΑ) στο πλαίσιο Προγραμματικής Σύμβασης με τον Δήμο Χαλκιδέων, με τίτλο «Συντήρηση και μετατροπή σε εκθεσιακό χώρο του Οθωμανικού Τεμένους Εμίρ Ζαδέ Χαλκίδας και οργάνωση έκθεσης χαρακτικών συλλογής Ιωάννη Καράκωστα». Έκτοτε, στο εσωτερικό του λειτουργεί η έκθεση με τίτλο: «Στην Εύβοια με τους Ευρωπαίους περιηγητές (16ος -19ος αι.)», που αποτελείται από χαρακτικά της συλλογής του Χαλκιδέου καθηγητή Αστικού Δικαίου, Ιωάννη Καράκωστα, χρονολογούμενα από τον 16ο έως τον 19ο αιώνα. Σε αυτά περιλαμβάνονται έργα φημισμένων χαρακτών της εποχής, επιφανών επιστημόνων και περιηγητών που αποκαλύπτουν στον ερευνητή και στον επισκέπτη ποικίλες όψεις της Εύβοιας.

Η έκθεση διαρθρώνεται  σε τέσσερις θεματικές ενότητες: α) η Εύβοια στους ναυτικούς χάρτες, β) η πόλη της Χαλκίδας, γ) τοπία της Εύβοιας και δ) στιγμιότυπα από το παρελθόν. Ειδικότερα, στους ναυτικούς χάρτες της πρώτης ενότητας αναδεικνύεται η κομβική θέση της Εύβοιας και της Χαλκίδας διαχρονικά στους θαλάσσιους δρόμους, ενώ παράλληλα διαφαίνεται η εξέλιξη της ευρωπαϊκής χαρτογραφίας. Στη δεύτερη ενότητα παρουσιάζονται γενικές όψεις της τειχισμένης πόλης της Χαλκίδας και του περιβάλλοντος χώρου της, όπου δεσπόζουν τα κατεδαφισθέντα στα τέλη του 19^ου αιώνα τείχη. Ορισμένα χαρακτικά εστιάζουν σε επιμέρους γειτονιές και μνημεία της. Στην τρίτη ενότητα περιλαμβάνονται χαρακτικά με ερείπια αρχαίων και μεσαιωνικών μνημείων του νησιού, τα οποία μπορούμε και σήμερα να ταυτίσουμε, αλλά και ιδεαλιστικές προσεγγίσεις χώρων και πόλεων, που τροφοδοτούσαν την φαντασία των επίδοξων περιηγητών. Στην τελευταία ενότητα εντάσσονται έργα που απεικονίζουν ιστορικά γεγονότα και σκηνές από τον καθημερινό βίο των κατοίκων της Εύβοιας, στοιχείο που ενδιέφερε τους  περιηγητές παράλληλα με την αναζήτηση των μνημείων της Αρχαιότητας.